Zahiriddin Muhammad Bobur ibn Umarshayx Mirzo

Tug‘ilgan vaqti – 14 fevral 1483-yil Andijon shahri.

Hijriy sakkiz yuz sakson sakkizinchi yil, muharram oyining oltinchisi (Xondamir, Mirza Muhammad Haydar). Ushbu sanani Ulug‘bek Kobuliyning olimi Mavlono Munir Marg‘iloniy uning tug‘ilgan tarixini “Shashi Muharram” (muharram oyining oltinchisi) so‘zlari qiymati yig‘indisidan topgan.

Unga buyuk naqshbandiy pir Xoja Ahror Valiy (Eshon Ubaydullaxon) tomonidan Zahiriddin Muhammad ismi qo‘yilgan.

Oilada go‘dakligidan Bobur, Boburjon deb erkalatishgan va bu unga ham ism ham taxallus bo‘lib, Zahiriddin Muhammad Bobur, Bobur Mirzo, Bobur podshoh sifatida tarixiy manbalarda va ilmiy adabiyotlarda qo‘llaniladi. Boburiylar uni oilada “Firdavs makoniy” deb atashgan.

Bobosi Yunusxon otasi Umarshayx Mirzo bilan juda yaqin bo‘lib, Bobur Mirzo tug‘ilganda Yunusxonga xushxabarni yetkazish uchun odam jo‘natdi.

Xon Mo‘g‘ulistondan yetib keldi va ular ancha muddat birga bo‘lishdi. Bobur Podshohning sochiga qaychi urishganda har biri bayramga aylantirgan.

Bobosi Yunusxon va otasi Umarshayx Mirzo hazrat Xoja Ahror Valiy (Eshon Ubaydullaxon) dan go‘dakka ism qo‘yib berishni so‘rashdi.

U kishi Zahiriddin Muhammad ismi bilan musharraf qildilar... Ular Zahiriddin Muhammad deb aytishga qiynalishardi, shu sababli uni Bobur deb ham atashdilar. Xutba va yorliqlarda uni “Zahiriddin Muhammad Bobur” deb aytishdi va yozishdi. Ammo u ko‘proq Bobur podshoh nomi bilan mashhur (Mirzo Muhammad Haydar, 219-220-betlar).

Zahiriddin Muhammad Bobur 1494-yilda otasi Umarshayx Mirzoning fojiali o‘limidan so‘ng, 12 yoshida Farg‘ona viloyati taxtiga o‘tiradi va hokimiyatni boshqara boshlaydi.

Uning sertashvish hayoti va jo‘shqin faoliyati siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan inqirozga uchrab, tanazzulga tushayotgan Temuriylar saltanatining so‘nggi davriga to‘g‘ri keldi.

Mamlakatda mahalliy hokimlarning markaziy hokimiyatga itoatsizligi, boshboshdoqligi kuchaygan edi.

Xususan, Isfara hokimi Ibrohim Sor-u Boburga itoat qilishdan bosh tortib, shaharni Samarqand hokimi Boysung‘ur Mirzo tasarrufiga topshiradi. Boburning ukasi Jahongir Mirzoni taxtga o‘tkazish maqsadida Hasan Ya’qub boshchiligidagi bir guruh beklar unga qarshi suiqasdlar uyushtirishadi. Bobur ushbu tahlikali yillarda ehtiyotkorlik chora-tadbirlarini izlay boshlaydi: “Hatto, ushbu yil shubhali taomdin parhez qila boshladim. Pichoq va qoshiq va dasturxongacha ehtiyot qilur edim”.

Boburning Toshkent hokimi, tog‘asi Sulton Mahmudxon ko‘magida Andijonni qayta egallashga urinishi ham natija bermaydi.

Bu muvaffaqiyatsizlik Bobur qo‘shiniga salbiy ta’sir etib, ko‘pchilik bek va navkarlar Boburni tark etadilar. Ko‘p o‘tmay Marg‘ilonni qo‘lga kiritadi hamda Andijonni qayta egallashga harakat qiladi. 1498 yil iyun oylarida uni qayta qo‘lga kiritadi. Bobur ukasi Jahongir Mirzo bilan sulh tuzib, uning ixtiyorida “Xo‘jand suvining Axsi tarafidagi viloyatlarini...” qoldiradi, Andijon tarafidagi viloyatlarini o‘z tasarrufiga oladi.

Temuriylarning o‘zaro urushlari kuchaygan kezlarda Shayboniyxon Movarounnahrni istilo qilishga kirishadi.

U 1499-yilda Jizzax va Samarqand orqali Qarshi va Shahrisabzgacha bosib, katta o‘lja bilan Dashti Qipchoqqa qaytadi. Oradan ko‘p o‘tmay yana katta kuch bilan Movarounnahrga qaytib Buxoro va Qorako‘lni ham egallaydi (1499-y.), Samarqand hukmdori Sultonali Mirzo kaltabinlik bilan shaharni Shayboniyxonga jangsiz topshiradi (1500-y.). Biroq shahar aholisi va zodagonlarining ma’lum qismi Temuriylar hukmdorligini tiklash tarafdori edi. Ular Farg‘ona hokimi Boburga maktub yo‘llab, Samarqandni ishg‘ol qilishga da’vat etadilar.

Bobur 200–300 navkari bilan Hisor tog‘lari orqali Kobulga o‘tadi (1504-yil) va u yerdagi ichki nizolardan foydalanib G‘azna va Kobulni egallaydi.

Kobulni egallagach, mustaqil davlat tuzishga jadal kirishadi, qo‘shinni tartibga keltiradi, qattiq ichki intizom o‘rnatadi. Kobulga, umuman, Afg‘onistonga Bobur o‘z yurti kabi qaradi, qurilish va obodonlashtirish, kasb-u hunar va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish ishlarini boshlab yuboradi. “Bog‘i Shahroro”, “Bog‘i Jahonoro”, “O‘rtabog‘” va “Bog‘i Vafo” kabi oromgohlar tashkil etdi. Shahar ichidagi Bolo Hisor qal’asini o‘z qarorgohiga aylantirib, uni qayta ta’mirlatdi, yangi imoratlar quradi va oilasi bilan shu qal’ada yashadi. Uning Humoyun, Gulbadan Begim, Komron va Hindol ismli farzandlari shu yerda tug‘ildi. 1506-yil bahorda vafot etgan onasi Qutluqnigor Xonim shu yerdagi “Bog‘i Navro‘ziy”ga dafn etiladi.

Shayboniylarning tobora kuchayib borayotgan yurishiga qarshi birgalikda chora ko‘rish masalasida Sulton Husayn barcha temuriy hukmdorlar qatorida Boburni ham maslahat majlisiga maxsus taklif etishi ana shunday yuksak nufuzni ko‘rsatuvchi dalildir.

Bobur ushbu taklifga binoan Hirotga otlanadi. Sulton Husaynning to‘satdan vafot etishiga (1506-y.) qaramay, u Hirotga boradi va Sulton Husayn vorislari bilan uchrashib muzokaralar o‘tkazadi. Temuriy hukmdorlarning birlashib Shayboniyxon bosqiniga to‘siq qo‘yish rejalari amalga oshmaydi va tez orada birin-ketin mag‘lubiyatga uchrab, saltanatni batamom qo‘ldan chiqaradilar.

1519-yilning bahoriga kelib Bobur Hindistonni zabt etish rejasini amalga oshirishga kirishadi va keyingi 5–6-yil davomida bir necha marta yurishlar uyushtiradi.

Nihoyat, 1526-yil aprelda Panipatda asosiy raqibi, Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyning yuz ming kishilik qo‘shinini 12 ming kishilik askari bilan tor-mor qiladi hamda Dehlini egallaydi. Oradan ko‘p o‘tmay, yirik rajput sarkardasi Rona Sango ustidan ham zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning Bengaliyagacha bo‘lgan qismini o‘ziga bo‘ysundiradi. Agrani o‘ziga poytaxt sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik ishlarini boshlab yuboradi. Shunday qilib, Bobur 1526-yilda Ganga daryosidan Amudaryogacha bo‘lgan hududni birlashtirgan ulkan saltanatni vujudga keltiradi va shu tariqa Hindistonda uch yarim asrga yaqin hukm surgan qudratli Boburiylar sulolasiga asos soladi.

Zahiriddin Muhammad Bobur o‘z davrining yirik davlat arbobi va sarkardasi bo‘lish bilan birga, hassos shoir, adib, tarjimon va yetuk olim ham edi.

U o‘zidan bashariyatga boy adabiy va ilmiy meros qoldirgan. Bizgacha yetib kelgan asarlarining o‘zi ham Bobur ijodining ko‘p qirrali, janr jihatidan xilma-xil va rang barangligini ko‘rsatadi. Uning asarlarida inson va tabiat go‘zalligining muhibi, eng yaxshi axloqiy fazilatlarni qadrlovchi, ro‘y bergan tarixiy voqealarni aniq aks ettiruvchi, zulm va riyokorlikni qoralovchi, tarixiy shaxslar faoliyatini xolis mushohada qilib, olimlar, shoirlar va san’atkorlar ijodiga zamonning ilg‘or an’analari nuqtayi nazaridan baho bera oladigan alloma va donishmand siymosi kitobxon ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi. Bobur o‘zining ana shunday ilg‘or qarashlari, ilm-fan rivoji yo‘lidagi xizmatlari bilan bashariyat tarixida o‘chmas iz qoldirgan buyuk zot sanaladi.

Bobur avlodlarga qoldirgan boy va bebaho ilmiy-adabiy merosida buyuk ajdodimizga jahoniy shuhrat keltirgan asari, shubhasiz, uning “Boburnoma” asaridir.

Nihoyat, 1526-yil aprelda Panipatda asosiy raqibi, Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyning yuz ming kishilik qo‘shinini 12 ming kishilik askari bilan tor-mor qiladi hamda Dehlini egallaydi. Oradan ko‘p o‘tmay, yirik rajput sarkardasi Rona Sango ustidan ham zafar qozonib, Shimoliy Hindistonning Bengaliyagacha bo‘lgan qismini o‘ziga bo‘ysundiradi. Agrani o‘ziga poytaxt sifatida tanlagan Bobur katta qurilish va obodonchilik ishlarini boshlab yuboradi. Shunday qilib, Bobur 1526-yilda Ganga daryosidan Amudaryogacha bo‘lgan hududni birlashtirgan ulkan saltanatni vujudga keltiradi va shu tariqa Hindistonda uch yarim asrga yaqin hukm surgan qudratli Boburiylar sulolasiga asos soladi.

Shoir lirik asarlariga xos umumiy xususiyat quyidagilardan iborat:

Ular mumtoz adabiyotimiz an’analari asosida yaratilgan bo‘lsa ham, uslubini sodda va ravonligi, ixchamligi, ko‘proq real hayotiy voqea-hodisalar zaminida maydonga kelgani bilan ajralib turadi. Natijada uning she’rlarida tarixiylik bilan lirizm, hayotiylik bilan badiiylik, hissiy kayfiyat bilan haqqoniy ifoda o‘zaro uyg‘unlashib boradi. Bu holat shoir ijodiy uslubining o‘ziga xosligini ham belgilaydi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Bobur asarlarida haqqoniy tasvir uslubi hissiy tasvir uslubidan ustunlik qiladi.

Masalan, “Xazon yafrog‘i yanglig‘” nomli g‘azal oshiqona mavzuda bo‘lib, shoir ma’shuqaning iltifotsizligidan shikoyat qiladi. Oshiq ma’shuqaning gul yuziga yetishish ishtiyoqida xazondek sarg‘ayganligini ta’kidlab, lolarux ma’shuqadan uning sarg‘aygan chehrasini ko‘rib iltifot qilishni so‘raydi. Ma’shuqaning iltifotiga sazovor bo‘lmagan oshiq hayotdan kechishga ham rozi, lekin bunda ma’shuqani qoralamaydi, aksincha, unga baxt va “latofat gulshanida xurram”lik tilaydi.

Boburning “Aruz risolasi” o‘zbek she’riyati nazariyasini o‘rganishda muhim o‘rin egallaydi.

Boburning bu risolasi Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon” asaridan so‘ng turkiy tilda aruz vazni haqida yozilgan ikkinchi yirik tadqiqot bo‘ldi. Muallif ushbu asarni yozishda Navoiyning mazkur asari bilan birga, fors-tojik adabiyotining mumtoz namoyondalari Rashididdin Vatvot, Nosiriddin Tusiy, Ar-Roziy va boshqalarning aruz haqidagi risolalarini ham sinchiklab o‘rganadi.

“Aruz risolasi”da XV-XVI asrlarda yashagan 60 dan ortiq shoirning nomi zikr etiladi va ularning asarlaridan parchalar keltiriladi.

Mazkur asar o‘zbek va boshqa turkiy xalqlarning she’riyat nazariyasi tarixini o‘rganishda muhim manba va qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi.

Muallif o‘zi tavsiflayotgan qalam ahli haqida gap ketganda, ularning ijodiga xos bo‘lgan eng muhim tomonlarni ochishga intiladi.

Bobur ijodkorlar haqida gapirganda, ta’riflaganda ularning adabiyot va san’atni rivojlantirishga qo‘shgan hissasini, bu sohadagi mahoratini, madaniy taraqqiyot yo‘lidagi xizmatlarini yoritishga harakat qiladi va shoir yoki adibga ana shu nuqtadan turib baho beradi.

Zahiriddin Muhammad Bobur fanning ko‘plab sohalari rivojiga o‘zining munosib hissasini qo‘shgan.

Shu ma’noda, uning ijodida “Mubayyin” asari alohida o‘rin tutadi. Lekin nafaqat adabiyotshunoslar, balki islomshunos, tarixchi, faylasuf, iqtisodchi, tilshunos, pedagog kabi bir qator soha olimlari uchun qimmatli manba bo‘lgan bu asarni o‘rganish ishlari Vatanimiz istiqlolga erishganidan so‘nggina to‘liq ro‘yobga chiqa boshladi. Uni tadqiq qilish, nashr etish bo‘yicha birmuncha ishlar amalga oshirildi. “Mubayyin” asari Temuriylar davri ijtimoiy, oilaviy, xususiy hayotidagi ilmiy, ma’rifiy, diniy madaniyatning nazmiy ifodasidir.

Zahiriddin Muhammad Bobur “Mubayyin” kitobi orqali buyuk faqih zot ekanini namoyon etadi.

Asarni o‘z valiahd o‘g‘illari Nosiruddun Humoyun va Komron mirzolarga dasturulamal sifatida mo‘ljallab, ularning siymosi orqali butun xalq ommasiga besh farz fiqhiy masalalarini ta’lim qiladi. Darhaqiqat, asarda muqaddas islom dinining besh rukni: iymon-e’tiqod, namoz, ro‘za, zakot va haj masalalari go‘zal she’riy tilda bayon etilgan. Tadqiqotchi olimlarning ta’kidlashicha, “Mubayyin” asarining asosiy tayangan manbalari muborak “Muxtasari Viqoya” hamda “Hidoyai sharif” kitoblaridir. Asardagi duo matnlari esa asosan kutubi sittada. Ya’ni olti ulug‘ muhaddisning kitoblarida kelgan hadislardan hamda Imom G‘azzoliyning “Ihyou ulumiddin” asaridan tanlab olingan.