Buyuk tariximizning oltin sahifalaridan birini Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati tashkil qiladi. Temuriylar saltanatining anʼanalarini boshqa bir hudud va muhitda davom ettirishga muvaffaq bo‘lgan Mirzo Boburning ijodiy merosi ko‘pqirrali ekani yaxshi maʼlum. Uning hozirgacha topilmagan musiqa va harb ishiga oid risolalarini hisobga olmaganda ham bu meros o‘z ko‘lamining kengligi bilan hayratga soladi. Ayniqsa, “Boburnoma” shoh asarining dovrug‘i bugun dunyoga yoyilgan. Undan farqli o‘laroq, Bobur devoni u qadar keng tarqalgan emas. Nazm, ayniqsa, Sharq mumtoz g‘azaliyotining xususiyati bilan bog‘liq bu holatni tabiiy deb qabul qilsa bo‘lar. Bobur g‘azalllarini originalda o‘qib, tadqiqot doirasiga tortgan A.N.Samoylovich, I.V.Stebleva kabi rus turkshunoslarining kitoblarini aytmasak, Bobur devoni o‘zbek, turk, ozarboyjon tillaridan tashqarida asil qimmatiga yarasha targ‘ib etilayotir, deyish qiyin. Holbuki, bu devon ixcham bo‘lishiga qaramay, mahorat bobida “nazm mulkining sultoni” devonlariga eng yaqin turuvchi to‘plamdir. Mahoratda Bobur hatto hazrat Navoiy bilan bo‘ylashadigano‘rinlar ham oz emas.

G‘azallarni-ku badiiy xususiyatlarini saqlab, mazmuniga putur yetkazmasdan xorijiy tillarga tarjima qilish qiyindir. Har holda Bobur sheʼrlarining rus tiliga tarjimasida qoniqarli chiqqanlari barmoq bilan sanarli. Ammo, fikrimizcha, Bobur masnaviylarini Yevropa xalqlari tillariga muvaffaqiyat bilan o‘girsa bo‘ladi. Aminmizki, shuning o‘ziyoq Boburni shoir sifatida ham dunyo miqyosida targ‘ib qilishga katta hissa bo‘lar edi. Boshqa tomondan taajjubli holat — Bobur masnaviylari o‘zimizda ham hali yetarlichatadqiq va targ‘ib etilgan deyolmaymiz. Holbuki, masnaviylar ko‘pi tarjimai hol mazmunida bo‘lib, bu jihati bilan alohida ahamiyatga molikdir.

Shu munosabat bilan Bobur devonidagi “Siposu sitoyish Xudovandg‘a / Ki, andin kushod o‘ldi har bandg‘a” deb boshlanadigan masnaviyni olib ko‘raylik. U nafaqat Boburning ijodiy merosidagi, nafaqat o‘zbek adabiyotidagi, balki umumjahonadabiyoti miqyosidagi eng nodir durdonalardan biri sifatida eʼtirofga loyiqdir.

Masnaviy aruzning mutaqorib bahriga mansub mutaqoribi musammani mahzuf vaznida bitilgan (qolipi faʼuvlun faʼuvlun faʼuvlun faʼul, sxemasi v – – I v – – I v – – I v –; quyida masnaviy baytlarini aruz vaznida ifodali o‘qishni yengillashtirish maqsadida qisqa hijolar kursiv bilan qayd etiladi; o‘ta cho‘ziqhijoning qisqa hijosi hamda anga, ko‘ngulkabi so‘zlar an-ga,ko‘n-gul tarzida noto‘g‘ri o‘qilishining oldini olish uchun a*nga, ko‘*ngultarzida “ng” tovushi nuqta bilan ajratiladi; oldingi hijoning oxiridagi undosh keyingi hijoga qo‘shib o‘qilishi lozim o‘rinlarostki chiziq_ belgisi bilan ko‘rsatiladi):

Siposu Isitoyish IXudovanId*g‘a

Ki, andin Ikushod o‘l Idihar banId*g‘a. (1)

A*nga ne Imisolu Ine monanId*dur,

XudovanId*larg‘a IxudovanId*dur. (2)

A*nga neIamiruIa*nga neIvazir,

A*nga neIshabihuIa*nga neInazir. (3)

(Xudovand – 1) ega, 2) hokim; siposu sitoyish – hamdu sano; kushod – chora, tugunni yechish; band – 1) bandi, asir; 2) tugun, muammo; shabih – teng; nazir – o‘xshash; bayt oxirida uning masnaviydagi tartib raqami ko‘rsatiladi.)

Alohida eʼtiborga molik nuqta: Bobur masnaviyci Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostoni vaznida(aslida doston janri ham masnaviy turiga mansub). Qiyoslash uchun mazkur dostondan ham uch bayt keltiraylik:

Xudoyo,IxudoliqImusallamIsa*nga,

Birav shahIki, daʼbiIgadoliqIsa*nga.

Xudovan Idi bemisIlu monanId*sen,

XudovanId*larg‘aIxudovanId*sen.

ZabardasIt*lar zeIri dastingIsening,

Biyiklar Ikelib borIcha pastingIsening.

Bu vazndagi sheʼrlar o‘ziga xos salobat bilan (xotirjamlik ruhida) o‘qiladi:

Xudoyo,

xudoliq

musallam

saInga, Birav shah

ki, daʼbi

gadoliq

saInga …

Shuning uchun mutaqoribi musammani mahzuf bahrida yozilgan asarlar odatda falsafiylikka moyil bo‘ladi. Xususan, Boburning qaralayotgan masnaviysi ham bejiz ayni shu vaznda bitilmagan.

Keltirilgan baytlardanoq ko‘rinib turibdiki, Bobur masnaviysi nafaqat vazniga ko‘ra, balki yana boshqa jihatlari bilan ham“Saddi Iskandariy”ga hamohangdir. Umuman, bu masnaviy yozilishida “Saddi Iskandariy”ning taʼsiri yaqqol seziladi. Gap shundaki, har ikki asar, hajman katta farqqilishiga — unisi ulkan bir doston (7215 baytlik),bunisi esa atigi 43 baytlik masnaviy bo‘lishigaqaramay, ruhiyat jihatidan bir-biriga yaqin.

Bobur asariga bus-butun doston salmog‘ini beruvchi muhim bir jihat bor. U ham bo‘lsa, masnaviyning qahramoni (adabiyot nuqtai nazaridan) — Boburning o‘zi ekanligidir.

Navoiy “Saddi Iskandariy” dostonida o‘z ijtimoiy-falsafiy qarashlarini yarim afsonaviy, yarim tarixiy shaxs Iskandar Zulqarnayn timsoli orqali bayon qilgan. Bu borada asarni o‘rgangan navoiyshunoslar o‘rtasida ixtilof yo‘q. Biz uchun Boburning masnaviysi nuqtai nazaridan Navoiy dostonidagi ikkita bob diqqatga molik. Birinchisi, Iskandarning toju taxtdan voz kechib, darveshlikni ixtiyor etgan shoh bilan uchrashuvi. Unda Navoiy bu uchrashuv vositasida shoh tojdan voz kechib ham baxtiyor bo‘la olishi, hatto baxtiyorroq bo‘lishi mumkinligini ifodalagan:

Boshi toIj tarkinIqilib ixItiyor,

Bo‘lub tarIki toji Ibilan baxItiyor.

Ikkinchisi – Iskandarning vafotiga bag‘ishlangan bob. Unda tasvirlanishicha, yetti iqlimni egallagan, hatto ummon ostidagi bitmas-tuganmas boylikni qo‘lga kiritgan Iskandar o‘zi asos solgan Iskandariya shahridan juda olisda – okean sohilida vafot etadi. O‘limi arafasida Iskandar vasiyat qiladiki, Iskandariya shahriga dafn qilish uchun olib borishar ekan, uning qo‘lini tobutdan chiqarib qo‘ysinlar.Bundan murod – “Mana, dunyoni egallagan Iskandar ham u dunyoga bo‘m-bo‘sh qo‘l bilan ketmoqda”, degan hikmatni anglatish bo‘lgan.

Biz Bobur masnaviysida “Saddi Iskandariy”dagi mazkur hikoyalarga mutanosib hasbi hol (yaʼni o‘z ruhiyatini ifoda etish)ga duch kelamiz.

Masnaviy – mumtoz adabiyotning anchayin erkin janri, u hech bir muqaddimasiz, bevosita mavzuni yoritishdan boshlanishi joiz bo‘lgan. Bu, xususan, Boburning boshqa masnaviylarida yaqqol ko‘rinadi. Ammo ulardan farqli ravishda bu o‘rinda fikr yuritilayotgan masnaviyda dostonlarga xos xususiyatni ko‘ramiz: u Olloh taolo va taborakaga hamd hamda Muhammad sallallohu alayhi vasallamga naʼt bilan boshlanadi. Yuqorida keltirilgan uch bayt hamd qismining boshlanishi edi.Bobur bu qismni ajib bir eʼtirof bilan yakunlaydi:

Tilarmen: I gadoyiIg‘a bo‘lsam I gadoy,

Bu davlatIniqilg‘ay I muyassar I Xudoy. (9)

Bu shunchaki yo‘l-yo‘lakay aytib ketilgan tilak emas, balki muallifni masnaviy yozishga undagan uning qalbidagi tug‘yonning ifodasidir. Iskandar bilan uchrashgan shoh taxtdan voz kechib, darvishlik yo‘liga o‘tgan bo‘lsa, Bobur o‘z masnaviysida unga nisbatan bir necha barobar keskinroq evrilishga bosh urmoqchi ekanligini izhor etadi. Bu evrilishni shunday sxema bilan tasvirlash mumkin: shohlik => taxtdan voz kechish => darveshlik yo‘liga kirish => “gadolik” (hamma narsadan voz kechish, yaʼni faqirlik)=> faqirlik maqomiga erishgan odamga “gadolik” qilish (murid bo‘lib xizmatini qilish). Bunday evrilish yakuni tasavvufdagi fano maqomiga yaqin deyilsa, katta xato bo‘lmaydi.

Keltirilgan baytdagi tilak, niyat ifodasini shunchaki lirik sheʼr deyish bilan cheklanish mumkinmi?(Bu savolga quyiroqda qaytamiz.)

Hamddan keyin masnaviy naʼt bilan davom etadi:

Deyin ham Ididin so‘ngIrasuli Ig‘a naʼt,

Ilohi Iki, tushgayIqabuli Ig‘a naʼt. (10)

Rasuli Ijahonu Ihabibi IXudoy

Ki, andin Ikelur el Iga tiybi IXudoy. (11)

Nabiyg‘a Iduru*d_ayItayin barIdavom,

Ha*m_avloIdu asʼhoIbig‘a, vasIsalom. (13)

Chuhamdu Isanodin I ko‘*ngil topIti kom,

Qilay emIdi maqsuId sori Ixirom. (14)

(Naʼt — maqtov, taʼrif; habib — do‘st; tiyb — tavba qildirish; durud — salom; nabiy — payg‘ambar; bardavom — to‘xtovsiz; asʼhob — sahobalar, suhbatdoshlar; kom — maqsadga yetish; maqsud — maqsad qaratilgan obyekt; sori — tomon; xirom — yurish, otlanish, intilish.)

Xo‘sh, muallifning masnaviydan maqsudi nima ekan? Bobur lo‘nda va ochiq-ravshan yozadi:

Mening so‘zIlarim buIdur_ahboIb*qa,

Bari xeIshu atboIʼu asʼhoIb*qa. (15)

(Ahbob — do‘stlar; xesh — qarindosh; atboʼ — tobeʼlar). Bu so‘zlardan ko‘rinadiki, masnaviy lirik asarlikdan ko‘ra ko‘proq xeshu aqraboga, qo‘l ostidagilar va yor-do‘stlarga qaratilgan murojaatga yaqinroq, bir so‘z bilan aytganda, Bobur eʼlon qilishga qaror bergan bir manifestdir:

Ki qilg‘ayImeIn_albatIta darveIsh*lik,

Tariqat I yo‘lida I vafokeIsh*lik. (16)

Jahon ishIlarin jumIla tarIk_etIgamen,

Ketar vaqIt*da beIasar ketIgamen. (17)

(Vafokeshlik – vafoga sodiqlik; beasar — nom-nishonsiz.)

So‘nggi bayt beixtiyor Iskandar qarori bilan qiyoslanadi: u toju taxtni ham, shonu shuhratni ham tark etmagan, foniy dunyodan boqiy dunyoga qo‘li bo‘m-besh ketayotganini bildirib qo‘yishni vasiyat qilgan, xolos. Bobur esa niyat qilmoqdaki, bu dunyodan u faqirlik maqomida, biror nomu nishon qoldirmay ketsa. Bu endi hatto tasavvuf peshvolarining xayoliga ham ko‘pda kelmagan orzu, yassaviyona tariqat.

Bobur bunday qarorga kelish sababini bayon etishdan avval, garchi sirtdan olib qaraganda aqlga nomuvofiq tuyulsa ham, ammo uzri borligini maʼlum qiladi:

Me*nga ko‘p Ijihatdin I bu ish bo‘lIdi farz,

JihatlarIni aylay I barin sizIga arz. (19)

Asarni shu baytgacha o‘qigan kishida “Nega, nega endi?” degan savol tug‘ilib, uning ongu shuurini hayrat chulg‘ashi tabiiy. Axir, masnaviy Bobur umrining oxirlarida, Hindiston taxtini egallab, saltanatini mustahkamlab olgan, nisbatan tinch va xotirjam yashash, saroy xizmatidan isteʼfoga chiqqan Alisher Navoiydek, barakali ijod qilish sharoitiga axiyri muvaffaq bo‘lgan bir paytda bitilgan. Shunday ekan, nega endi qudratli shoh va shoir bunday zabun kayfiyatga tushmoqda? Bobur buningsabablarini sanashga o‘tar ekan, endi hayrat o‘rnini qattiqhayajon egallaydi:

Biri bulIki, tolyeʼ I me*nga yoIr_emas,

SipehruI kavokib I madadkoIr_emas. (20)

Falakdin I yetishti I jafolar I me*nga,

Balo uzIra bo‘ldi I balolar I me*nga. (21)

Gahe qilIdi davlatI bila hamInishast,

Gahe qilIdi mehnat I bila yerIga past. (22)

Gahe to‘lIdurur joImi ishrat I me*nga,

Gahe kelIturur darIdu mehnatIme*nga. (23)

(Sipehr — osmon, falak; kavokib — yulduzlar; hamnishast — ulfat; mehnat — qiyinchilik).

Shoir bu misralarni bitar ekan, hayot yo‘lidagi voqealar ko‘z oldidan birma-bir o‘tgan bo‘lsa kerak. Masalan, mana bu baytda Samarqand qamalidan xotiralar jonlangan:

Base qalIʼa berdi I qabalmoqI uchun,

Ko‘tardi I vale yerIga cholmoqI uchun. (24)

Falakning sinovlarini-ku iymonli odam taqdiri azal sifatida qabul qiladi, ammo dasturxondan tuz ichib, xiyonat qiluvchilar ham taqdiri azaldanmi:

Birovni I desam jon, I qilur jonIg‘aqasd,

Yebon tuzIni, aylar I namakdonIg‘aqasd. (26)

Ming afsuski, Bobur o‘zining butun ijodiy qudratini namoyon etishga sharoit yaratilganda shum taqdir uning boshiga yana bir dahshatli sinovni solgan – uning “tuzini ichib yurgan” oshpaz “namakdonga” xiyonat qilib, valineʼmatini zaharlamoqchi bo‘lgan dushmanlarga sotilgan.

Charxning shumliklaridan to‘yib ketgan Bobur shunday xulosaga keladi:

BoIr_ermish I ajab shuIm tole I me*nga,

Esiz umIr*kim, bo‘lIdi zoye I me*nga. (27)

Ey falak! Nahot, Boburdek olijanob va jo‘mard yigit, dilbar va samimiy inson, darvesh shahzoda, buyuk isteʼdod sohibi, muhimi, iymon-eʼtiqodli shohni “Esiz, umrim bo‘ldi zoye” deyishgacha olib borsang?

Ul zot, shak-shubhasiz, buyuk iroda va matonat sohibi ham bo‘lgan — uzluksiz davom etgan xiyonat va mag‘lubiyatlarga qaramay, o‘z orzusi yo‘lida, o‘z maqsadiga erishish uchun Boburdek sabr va sabot ko‘rsatgan tarixiy shaxs kamdan-kam topiladi. Shunga qaramasdan…

U o‘zining qarori bilan bog‘liq boshqa sabablar borligini ham bayon qiladi. Chunonchi:

Yana bir I bukim, ushIbu fitrat I chog‘i

Ki, bu jam Iʼi badbax Itbo‘ldiI yog‘i(y). (28)

Dedim, bu I yig‘ilg‘on Ig‘a: «TopsamI zafar,

Bu jamʼi I parishon Ig‘a topsam I zafar, (29)

Qilay barItaraf salItanatning I ishin,

O‘zumdin I ka*m_aylay I ulus qarIg‘ishin, (30)

Yana salItanat zikIrini qilImayin,

Bu behuIda ish fikIrini qilImayin…» (31)

(Fitrat – voqea, oqning oqqa, qoraning qoraga ajralishi;jamʼi parishon – garangsiganlar) kabi misralarda ifoda etilgan kechinmalarni olaylik. Bobur boshiga mag‘lubiyat sinovi tushganda atrofidagilarning taʼnayu dashnomiga qolgan, ochlikdan qiynalgan raiyatning qarg‘ishini ham eshitgan; shunda, masnaviyda yozilishicha,u o‘ziga o‘zi so‘z berganki, agar bir kun kelib menga ham g‘alaba yor bo‘lsa, bularga zafar qanaqa bo‘lishini bir ko‘rsatib qo‘yishga erishsam, saltanatdan voz kechayin-da:

Xudo yo‘Ili sori I xiro*m_ayIlayin,

Bu yo‘l qatIʼida ehItimo*m_ayIlayin, (32)

— degan qarorga kelganini eslatadi (qatʼaylash — bosib o‘tish; ehtimomaylamoq— himmat ko‘rsatmoq).

Bobur dunyoning achchig‘u chuchugini xo‘p totib bo‘lganini uchinchi sabab sifatida keltiradi:

Ne davlat I qolibturIki, men ko‘rImadim,

Ne ishrat I qolibtur Iki, men surImadim. (37)

Alarning I barin ko‘r Imisham, bilImisham,

Bularning I barin top Imisham, qil Imisham. (39)

Bundan Bobur ikkita yakuniy xulosa chiqaradi: birinchidan, “dunyoning orzu-havaslaridan to‘ydim”, deydi:

Ne bog‘u I ne gulning I havosi I me*nga,

Ne gulro‘IyIlar mudIdaosi I me*nga, (34)

Ne yozu I ne kuzdin I ko‘*ngul oIchilur, (35)

Nenuqlu I nemaydinI me*nganash Iʼadur… (36)

(Havos – havaslar; nuql – gazak uchun luqma.)

Ikkinchidan, u o‘zining tariqat yo‘liga kirishga maʼnan tayyor bo‘lganini izhor etadi:

Me*nga emIdi ko‘p oIr*zu yo‘qIturur,

Yomon nafIsima ko‘p I g‘ulu yo‘qIturur, (40)

TaalluqI aloyiqI bila qolImadi,

Ishim bu I xaloyiqI bila qolImadi. (41)

Masnaviyni yakunlar ekan, muallif yana Yaratganga murojaat etib, undan qabul qilgan qarorida sobit bo‘lishda madad tilaydi:

Shariat I ishida I meni qoIdi*r_et,

Tariqat I yo‘lida I meni soIbi*r_et. (42)

Biz Mirzo Bobur samimiyatiga zarracha bo‘lsin shubha qilishga na asosimiz bor, na haq-huquqimiz. Shunday ekan, aniq xulosa shuki, buyuk temuriyzoda Zahiriddin Muhammad Bobur, Bobur hazratlari deyish to‘g‘riroq — umrining oxirida tariqat yo‘lini tutgan va bu foniy dunyoni shu yo‘l sayrida tark etgan.

“Humoyunnoma” asarida Boburning qizi Gulbadanbegim shunday guvohlikberadi: “Ertasi kuni hamma amirlarni chaqirib aytdilarki, ko‘p yillardan beri Humoyun mirzoga podshohlikni topshirib, o‘zim Zarafshon bog‘ining bir burchagida tursam, degan fikrim bor edi. Xudoning karami bilan hamma narsa muyassar bo‘ldi. Lekin mana shu maqsadimni sog‘ paytimda qilsam degan edim, bo‘lmadi. Kasal meni ezib qo‘ydi. … Xudodan umidim borki, Humoyun ham odamlarga yaxshilik bilan maʼqul bo‘ladi. Yana, Humoyun, aka-ukalaringni, hamma qarindosh-urug‘ va o‘z odamlarimizni senga, seni esa xudoga topshiraman, dedilar. … Uch kundan so‘ng Hazrat podshoho‘tkinchi dunyodan abadiy dunyoga o‘tdilar”.

“Humoyunnoma”da yana o‘qiymizki, “…bir kishiga qizil kiygizib, fil ustiga mindirilsin, u fil ustidan hammaga jar solib, “Bobur podshohhazratlari darvesh bo‘ldilar, davlatni Humoyunga topshirdilar” deb xabar qilsin (degan taklif bildirildi). Humoyun podshohhazratlarishunday qilinglar, deb buyurdilar”. Fikrimizcha, Bobur taxtni topshirar ekan, bunda hozir bo‘lganlarga qolgan umrimni darveshona o‘tkazaman, deya taʼkidlagan bo‘lsa kerakki, yuqoridagicha xabar tarqatilgan, aks holda u to‘qilgan, yaʼni yolg‘ondan iborat bo‘lib, endi taxtga o‘tirgan Humoyunning bunga yo‘l qo‘ygan bo‘lishi aqlga sig‘maydi.

Yana bir muhim nuqta. “Humoyunnoma”da Boburning vafotidan so‘ng uch kun o‘tgach, Humoyun rasman taxtga o‘tirgani tasvirlangan-u ammo na Gulbadanbegim, na “Boburnoma”ni yakunlagan xattot ana shu voqeadan to vafotigacha o‘tgan uch kun davomida Boburday zot qanday yashagani to‘g‘risida ham, qanday dafn etilgani xususida ham biron-bir tafsilot keltirmaydi. Holbuki, ularning har ikkisi ham bu marosimning guvohi bo‘lgan. Bu faqat bir narsa bilanizohlanishi mumkin: Bobur taxtni topshirgach, chindan ham masnaviyda ifodalangan tarzda, yaʼni “Ki, qilg‘aymen albatta darveshlik, / Tariqat yo‘lida vafokeshlik” bilan kun o‘tkazgan hamda vafot etganida uni“ketar vaqtda beasar ketgamen” degan so‘zlariga muvofiq tarzda dafn etishlarini vasiyat qilgan bo‘lsa kerak.

Ha, garchi sog‘ paytida muyassar bo‘lolmagan esa-da, shoh Bobur Yaratganning marhamati bilan umrining oxirida oliy maqsadiga erishgan: uch kun bo‘lsa ham tariqat yo‘lidagi sayru sulukini boshlashga muvaffaq bo‘lgan. Agar Bobur yana uch kun emas, uch yil, balki o‘ttiz yil yashaganida biz uning darveshlikdagi hayoti to‘g‘risida ko‘proq bilgan bo‘lar edik. Afsuski…

Nima bo‘lganda ham, Zahiriddin Muhammad Bobur hazratlari vafotidan ancha oldin – masnaviy bitilgan vaqtda

Ayirg‘il I meni jumIla hamroIh*din,

Yuzumni I evurma I so‘y_OlloIh*din, (43)

(So‘y Olloh — Olloh tomon, qiblaga yuz tutish, ibodat) degan munojoti ijobat bo‘lgan (vallohu aʼlam).

* * *

Yana mumtoz adabiyotimiz namunalarini xorijiy tillarga tarjima qilish masalasiga qaytaylik. Navoiy tavalludining 525 yilligi munosabati bilan rus tilida shoirning 10 jildlik asarlari to‘plami nashr etilgan edi. Unda, jumladan, “Xazoyin ul-maʼoniy”dagi 2600 g‘azaldan … tasining tarjimasi kiritilgan. Bunda imkon qadar soddaroq mazmunli sheʼrlar tanlab olingan. Shunda ham ko‘plab g‘azallardan tarjimonga qiyinlik qilgan baytlar tashlab ketilgan. Gap bunda ham emas. Muhimi, tarjimadagi g‘azallar umuman Navoiynikiga o‘xshamaydi: na joziba bor, na latofat, mazmun esa, umuman, g‘ariblashgan. Ularni o‘qiganda kishi beixtiyor dahshatga tushadi: nahotki, rus tili orqali Navoiy ijodi bilan tanishadigan o‘quvchi buyuk shoir to‘g‘risida ana shu tarjimalar asosida xulosa chiqarsa?Bundan farqli o‘laroq, Navoiy dostonlarining rus tiliga tarjimasi buyuk shoirning salohiyati to‘g‘risida mutanosibroq tasavvur beradi. Hatto nasriy tarjimada ham dostonlarning bir qator jihatlari asliga yaqin aks etishi mumkin. Yapon olimlari Soka universitetida Navoiyga haykal o‘rnatishga qaror qilishganida, uning buyuk shoir ekanligi to‘g‘risida aynan “Xamsa” dostonlarini o‘qib, xulosa chiqargan bo‘lishlari kerak, g‘azallarining tarjimasini emas.

Boburdan doston meros qolmagan. Lekin masnaviylari, agar muvaffaqiyat bilan tarjima qilinsa, uni “Boburnoma” muallifi ekanligidan tashqari, adabiyot dargohida juda yuksak mavqega munosibshoir bo‘lganini ham targ‘ib etishda muhim omil bo‘la oladi. Bu, ayniqsa, yuqorida qaralgan masnaviy misolida yaqqol ko‘rinadi.

Mirzo Boburning iqrornomasi, hech shubhasiz, buyuk iqtidor egasi bo‘lgan shoir qalamiga mansub yuksak nazm namunasidir. Nafsilamirini aytganda, jahon adabiyoti bisotida bu masnaviyda ifoda etilgan iqrornomaday hasbi hol nazm namunasi yana bormi?

Abdulla Aʼzamov, “O‘zbekiston adabiyoti va sanʼati” gazetasi,

2010 yil 37-son.