Shohki ish adl ila bunyod etar,

Adl buzuq mulkni obod etar.

Alisher Navoiyning mazkur bayti o‘zbek kitobxonlariga yaxshi maʼlum. Darhaqiqat, mamlakat hukmdori yurtida adolat bilan rahnamolik qilsa, bu adolat hatto kamchiliklarga ega mamlakatni ham obod qiladi. Insoniyat paydo bo‘libdiki, qonunga ehtiyoj bor. Chunki jamiyatni faqat adolatli va maqbul qonunlar asosidagina to‘g‘ri boshqarish mumkin. Qonun shohu gadoga bab-barobar tartib-qoidalar majmuasidir.Qadimdan o‘z milliy davlatchiligiga ega bo‘lib kelgan bir xalq sifatida bizda ham azal-azaldan davlat qonunchiligi bo‘lganini doimo yodda tutishimiz kerak. Mumtoz adabiyotimizda keng targ‘ibu talqin etilgan adolat g‘oyasi asosida ham ana shu qonunchilik yotgan. Adolat g‘oyasini haddi aʼlosida ilgari surganlardan biri buyuk shoir va mutafakkir Nizomiddin Mir Alisher Navoiydir.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorida mutafakkir bobomizning hayoti va merosini 2021-yil davomida keng miqyosda nishonlash va o‘rganish nazarda tutilgan.Kuni kecha Turkiy kengash doirasida O‘zbekiston tashabbusi bilan Alisher Navoiy nomidagi xalqaro mukofotning taʼsis etilishi, bundan buyon butun dunyoda yetuk olimlar taqdirlanadigan Nobel mukofoti kabi turk dunyosining ham o‘z adabiyotchilari, davlat va jamoat arboblari eʼtirof etib borilishi haqidagi qanot yozgan xushxabar bugun qitʼalar osha dillarga yorug‘lik olib kirdi. Mana, qariyb olti asrdirki, Alisher Navoiyning serqirra ijodiy merosi insoniyatning ongu shuurini o‘ziga qaratib kelmoqda.

Umuman olganda, adolat — eskirmaydigan, barcha davr va mamlakatlar uchun dolzarb mavzu. Shu maʼnoda, buyuk shoirimiz Alisher Navoiy ijodiga ham mazkur mavzu nuqtai nazaridan murojaat qilishimiz yangi O‘zbekis tonda davr talabi hisoblanadi. G‘iyosiddin Xondamir Alisher Navoiyga bag‘ishlab yozgan “Makorim ul-axloq” asarida ulug‘ mutafakkirni “sharaf va ulug‘lik osmonining quyoshi, olam rahnamosining xizmatkori, eng yaxshi xulqlarni o‘zida mujassam etuvchi, ilm va urfon ahli yo‘lboshchisi...” kabi xislatlarga ega salohiyatli ijodkor, el nazaridagi davlat arbobi sifatida taʼriflaydi. Adabiyotimiz tarixi Alisher Navoiyni davlatni boshqarishda adolat bosh mezon bo‘lishi lozimligini sheʼrlarida yozibgina qolmay, bu jihatdan o‘zi namuna ham bo‘lganidan dalolat beradi.

Alisher Navoiy falsafiy-didaktik asarlarida XV asr turkiy xalqlar tarixiy taraqqiyotining dolzarb masalalari — adolatparvarlik, insoniylik, do‘stlik haqidagi ilg‘or g‘oya va qarashlar o‘z aksini topgan. Shuningdek, shoir davlat amaldorlarining raiyatga munosabatiga to‘xtalib, ularning bu boradagi yutuq va kamchiliklarini bayon etadi. Xususan, “Xamsa”ning birinchi dostoni — “Hayrat ul-abror”ning uchinchi bobi “Sultonlar” deb nomlanadi. Unda, asosan, shohlarning adolati haqida so‘z boradi. Muallif sarlavhaning o‘zidayoq podshohlarning eng birinchi xislati ularning adolati ekanini uqtirmoqchi bo‘ladi: “Sultonlar haqidakim, “Albatta Alloh adolat va yaxshilikka buyuradi”, amri bilan eng yuksak va maqtovlarga sazovor Haq taolo ularning hukmdorlik boshiga podshohlik dubulg‘asini shuning uchun kiydirdiki, ularning adolatlari ko‘zining chashmasidagi zilol suv mamlakat bog‘ini qondirsin, toki bu bog‘da tinchlik va farog‘at gullari ochilsin...”.Shu tariqa bobning asosiy mazmuni ham podshohning xalqqa nisbatan adolati muhimligi, faqat shu yo‘l bilan raiyatning ko‘nglidan joy olish mumkinligi haqidagi qarashlar ilgari suriladi: Xutbayi johing qadar insho qilib,“Yaʼmuru bi-l-adl” ila tug‘ro qilib. Mazmuni: “Baland martabang xutbasini esa U: “Albatta Alloh adolatga buyuradi!”, deb yozgan”.Shoir Sharq sheʼriyatining buyuk vakillari Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyga ergashib hamda badiiy o‘xshatishlardan foydalangan holda, xalqni mevali daraxtga, podshohni esa bog‘bonga qiyoslaydi:

Boqmasa dehqon chamanin tunu kun,

Naxli tarin angla qurug‘on o‘tun.

Bo‘rini dog‘i galadin dur qil,

Suv beribon bog‘ni maʼmur qil.

G‘am yesang, ul gala manofiʼ berur,

Bog‘ gulu mevayi nofiʼ berur.

Gala tugansa-u, qurusa shajar,

Xud sanga qolmas yana nafʼu samar.

Demak, Navoiy go‘yo bog‘bon o‘z chamanini tunu kun parvarish etganidek, podshoh har dam, har nafas o‘z xalqi bilan birga bo‘lmog‘i, uning dardu hasrati bilan yashamog‘i lozimligini uqtiradi. Aks holda, bu gulu chaman, yaʼni xalqqa undan hech qanday naf yo‘q ekanidan ogohlantiradi.Shuningdek, “Xamsa”ning keyingi dostonlarida ham Alisher Navoiy adolat mavzusiga ko‘p bora to‘xtalgan. Xususan, “Sabʼai sayyor” dostonida Shoh Bahrom adolatsizligi timsolida unga qarata aytilgan so‘zlar talaygina. Jumladan, Bahrom Go‘rning ovga chiqish lavhasi orqali shohning adolatsizligi, maishatga berilib, to‘g‘ri yo‘ldan ozishi mamlakatni xarob qilishi, xalqning noroziligi oqibatida xonavayron bo‘lishi mumkinligidan ogohlantirishga o‘xshaydi.

Shu bois, Alisher Navoiyda adolat va adolat qilish tushunchalari shohlar bilan bog‘lanib keladi. “Saddi Iskandariy” dostonida to‘liq bir bob adolat maʼrifatiga bag‘ishlangan. Alisher Navoiy adolat bobidagi qarashlarini hadislar bilan dalillashtirib, bir soatlik adolat butun borliqdagi mavjudotning ibodatidan afzal ekanini quyidagicha ifodalaydi:

Hadisida ham bu bashoratdurur

Ki, adl ahli sori ishoratdurur.

Ki adl ichra o‘tgancha bir soate

Erur behki jinnu bashar toati.

Navoiy adolat yuritish ortida el-yurt obodonligi va farovonligini ko‘p taʼkidlagani holda, insonga murojaat qilib, bunday xitob etadi:

Adl ila olam yuzin obod qil,

Xulq ila olam elini shod qil.

Yaʼni “sen adolat bilan olam yuzini obod qilgin, yaxshi xulqing bilan insonlarni shod qilgin”, deydi shoir. Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” va “Mahbub ul-qulub” kabi asarlarida ham adolat va adolatsizlik haqida qimmatli fikrlarini yozib qoldirgan. Xususan, shoirning so‘nggi asari hisoblangan “Mahbub ul-qulub”ning birinchifasli “Odil salotin zikrida” (“Adolatli podshohlar zikrida”) deb ataladi. Eʼtiborlisi, shoir deyarli har bir asarida Husayn Boyqaro taʼrifini keltirar ekan, albatta, adolat mavzusiga to‘xtalib ketadi. “Munshaot” asarida Navoiyning boshqa shaxslarga yozgan maktublari o‘rin olgan. Biroq muallif ularning aynan kimga jo‘na-tilganini maʼlum qilmaydi. Olimlar uning mazmunidan kelib chiqib, xatlarning bir qismi bevosita temuriy mirzolar, jumladan, zamon hukmdori Husayn Boyqaroning o‘ziga va uning o‘g‘illariga bag‘ishlanganini taxmin qiladi.10-maktubda noma yo‘naltirilgan shaxs “Amr” va “Nahy”ga qatʼiy amal qilishga chaqiriladi. “Amr” Alloh taoloning bandasi uchun bajarilishi shart bo‘lgan buyruqlarini anglatadi. “Nahy” esa u tarafidan man etilgan ishlarni bildiradi. Alisher Navoiy “amr”ning eng asosiysi sifatida adolatni va “nahy”ning eng asosiysi sifatida esa mayxo‘rlikni taʼkidlaydi.55-maktubda, jumladan, tartib-intizom, yaʼni qonun lashkar orasida qattiq tutilishi zarurligi, kimki uni buzsa, adolat yuzasidan javobgarlikka tortilishi lozimligi uqtiriladi. Shu sababdan, har qanday tarzda bo‘lsa ham, jamiyatda adolatni kuchaytirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan mustaqil diyorimizda

Alisher Navoiyning bu boradagi fikrlari dolzarblik kasb etadi, deyishimiz har jihatdan o‘rinlidir. Xulosa shuki, Navoiyning adolat haqidagi qarashlari, asrlar o‘tsa-da, tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Bugungi O‘zbekiston sharoitida xalqimizni, xususan, yosh avlodni ajdodlarimiz merosida aks etgan vatanparvarlik, adolatparvarlik va mardlik ruhida tarbiyalashda ushbu g‘oyalarning ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Shuningdek, yangi O‘zbekiston sharoitida Uchinchi Renesans vakillarini voyaga yetkazish va adolatli jamiyat qurishda ulug‘ mutafakkirning qimmatli fikrlariga tayanishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maqolamizni Alisher Navoiyning quyidagi bayti bilan yakunlashni o‘rinli deb bildik: Adlidin oncha elga baxshoyish Kim, raiyatqa yo‘q juz osoyish. Yaʼni “adolat yuritish natijasida xalqqa yaxshilik, bundan osoyishtalik va tinchlik keladi”.

Bahrom Abduhalimov. Yangi O‘zbekiston. 2021-yil, fevral.